مهمترین نکات در اصلاح رفتار کودکان

اصلاح رفتار کودکان به دلیل ناشناخته بودن بسیاری از جنبه های شخصیتی و روحی روانی آن ها برای والدین یک مسئله پیچیده و حساس محسوب می شود. با این وجود، دو قانون کلی در روانشناسی به نام اصلاح رفتار کودکان با کاهش خصوصیات منفی و تقویت خصوصیات مثبت آنها وجود دارد که خود دارای ابعاد گسترده ای است. برای بکارگیری موفق این شیوه ها، قبل از هر چیز بایستی علل رفتارهای خوب و بد در کودکان را شناسایی نمود.

در این مقاله به این موضوع خواهیم پرداخت و با کلیدواژه اصلاح رفتار کودکان، سعی خواهیم کرد تا شیوه های درست تربیتی را از نظر علم روانشناسی مورد بررسی قرار دهیم. همچنین، چنانچه در این زمینه سوالات مختلفی برایتان مطرح می شود و یا نیازمند راهنمایی می باشید، می توانید با مشاوران حوزه کودک و نوجوان دکتر فکر در ارتباط باشید. 

ضرورت اصلاح رفتار کودکان

دوران کودکی یکی از آسیب پذیرترین و حساس ترین دوره های زندگی است که بیشترین کنترل و هدایت آن در مسیر درست برعهده والدین می باشد. اگر والدین بتوانند کودکی را از نظر روانی و جسمی سالم ترتیب کنند، در آینده نیز شاهد مشکلات بسیار کمتری در زندگی او خواهند بود.

اما منظور از واژه تربیت چیست؟ رفتارهای درست و نادرست کودک کدامند؟ چه زمانی بایستی به دنبال اصلاح رفتار کودکان بود؟ و منظور از معیار خوب بودن رفتار کودک چیست؟

از نظر عموم، رفتاری خوب محسوب می شود که در قالب ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، فرهنگی، قومی و سنی پسندیده باشد. در غیر این صورت رفتارهای او بد قلمداد شده و نیازمند اصلاح می باشند. البته برخی از این معیارها با اصول مهم در تربیت کودک علم روانشناسی که جوانب مختلف علمی سنی، خانوادگی، ژنتیکی و اجتماعی را در نظر می گیرد، متفاوت است.

اما به هر حال، علم روانشناختی مشکلات رفتاری را به دو دسته مهم رفتارهای برونی سازی شده و درونی سازی شده تقسیم بندی می کند. منظور از رفتارهای برونی سازی شده، آن هایی هستند که ما در بیرون آن ها را مشاهده کرده و موجب نارضایتی می شوند.

اما مشکلات درونی سازی شده، همانطور که از نام آن ها بر می خیزد، موجب مسائل درونی و روحی همچون اضطراب، گوشه گیری و افسردگی می شوند. از این رو، یافتن علل رفتارهای خوب و بد در کودکان نخستین گام در فرزندپروری محسوب شده و بایستی متناسب با آن شیوه های درستی اتخاذ گردد تا سلامت روانی کودک حفظ شده و رفتارهای ناسازگارانه کاهش یابد.

علل رفتارهای بد و خوب در کودکان

اگر بگوییم بی نهایت علت برای بروز رفتارهای مثبت و منفی در کودکان وجود دارد، بیراه نگفته ایم. عوامل مختلف خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، ژنتیکی، فرهنگی، اختلال شخصیت، ویژگی والدین و … می تواند در چگونگی رفتار آن ها نقش داشته باشد. از این رو، ذکر علل رفتارهای خوب و بد در کودکان در یک مقاله این چنینی امکانپذیر نیست اما ما سعی می کنیم تا شما را با اصلی ترین دلایل رفتارهای نامطلوب آشنا کنیم.

ویژگی های ژنتیکی

همان طور که ویژگی های ظاهری از طریق ژنتیک به فرزندان منتقل می شود، بسیاری از از خصوصیات اخلاقی نیز ممکن است منشاء ارثی داشته باشند. به عنوان مثال امکان دارد خانواده ایی که دارای دو کودک است، یکی از کودکان دارای روحیه ای آرام، سازگار، خجالتی، کم حرف و منطقی باشد.

در حالی که کودک دوم بسیار کنجکاو، پرحرف، پر جنب و جوش، خونگرم باشد. گرچه عوامل دیگر هم می تواند در ایجاد این تفاوت دخیل باشند، اما همانطور که متوجه شدید آنها از یک خانواده و یک سبک فرزندپروری یکسان رشد یافته اند. بنابراین، می توان بخوبی نتیجه گرفت که علت اصلی این گونه اختلافات شخصیتی، ویژگی های ژنتیکی به ارث برده شده در افراد متفاوت است.

بی توجهی نسبت به رفتارهای مثبت فرزند

کودکان در مورد واکنش والدین یا اطرافیان شان نسبت به کارهایی که انجام می‌دهند بسیار کنجکاو هستند. اگر او کار مثبتی را انجام دهد و پاسخ خنثی یا منفی را دریافت کند، به این نتیجه می‌رسد که تلاش ها یا توانایی های او اهمیتی برای پدر و مادر نداشته و به نوعی انگیزه ادامه برای رفتار مثبت خود را ندارد.

در حالی که برای اصلاح رفتار کودکان و افزایش هوش هیجانی اش بایستی نقاط قوت او مورد توجه و تشویق قرار گیرد. به عنوان مثال، کودک با علاقه بسیار شروع به کشیدن نقاشی کرده و پس از اتمام آن را به والدین نشان می دهد. اما آنها به دلیل حواس پرتی، خستگی، مشکلات خانوادگی، مشغله کاری یا هر دلیل دیگری، توجه نشان داده و بدین ترتیب به کودک احساس ناخوشایندی منتقل می شود.

توجه به رفتارهای بد

مسلماً هیچ کدام از والدین دوست ندارد که رفتارهای نامطلوب فرزند خود را تقویت کنند اما گاهی به صورت ناخواسته و اتفاقی دچار چنین اشتباهی می شویم. مثلاً کودک ما یک عبارت نامناسب را برای اولین بار به کار می برد. اما چون آن را به شکل شیرین و با مزه ایی بیان می کند، اطرافیان به او می خندند یا با نگاه های هیجان زده به یکدیگر نگاه می کنند.

به دنبال این ماجرا کودک دوباره برای تکرار آن عبارت یا عبارت های مشابه مشتاق می شود. این عکس العمل در اصلاح رفتار کودکان همان تشویق منفی است.

تله های تشدید فشار

فرض کنید کودکی از والدین خود بستنی می‌خواهد، اما پدر یا مادر به او نمی دهند زیرا برایش مضر است. آن کودک شروع به اصرار، گریه و داد و بیداد می کند. پدر و مادر با دیدن این صحنه ها به ناچار خواسته اش را برآورده میکند. از این به بعد این یک روش ثمربخش برای کودک تبدیل می شود.

او یاد می گیرد که هر وقت چیزی را از والدین خواست اما آنها برایش انجام ندادند، شروع به داد و بیداد یا گریه کند. این کار را در روانشناسی اصلاح رفتار کودکان، تله نردبانی می نامند. نکته ناگوار آن است که کودک در مراحل بعدی تنها به اصرار یا گریه بسنده نمی کند. بلکه شروع به پرخاشگری، دشمنام یا بی احترامی خواهد کرد تا به خواسته اش برسد.

انتظارات غیر واقعی و مقایسه با دیگران

متاسفانه برخی از والدین زمانی که به فکر اصلاح رفتار کودکان می افتند یادشان می رود که یکی از دلایل عمده ای به وجود آمدن رفتارهای بد، انتظارات نامعقول و مقایسه کردن با دیگران است.

اینکه انتظار داشته باشیم فرزندمان در مدرسه، مهمانی، خانه و اجتماع بهترین و بدون عیب و نقص باشد، مسلماً انتظار نامعقولی است. به علاوه ما باید توانایی ها و استعدادهای کودک مان را کشف کرده و او را در شکوفا کردنشان یاری دهیم.

برچسب ها یا تلقین های نامناسب به فرزند

گاهی ممکن است به دلیل آنکه رفتار کودک برای والدین رضایت‌بخش نیست، به او پیام های هیجانی دهند که باعث ایجاد احساسات ناخوشایندی در او می شود. مثلا اگر در جمع نتوانست به درستی صحبت کند یا کاری را انجام دهد، او برچسب بی عرضه، احمق، تنبل و … زده شود. چنین واژه هایی تنها احساس شرمندگی، خجالت، عزت نفس پایین یا گناه را در فرزند به وجود آورده و با بالا بردن اضطراب باعث بروز رفتارهای نامطلوب می گردد.

دستور دادن ها

از جمله دلایل لجبازی کودکان و نافرمانی برای انجام کارها این است که به طور مکرر به او دستور داده می شود. دستورها و درخواست های متعدد، توهین آمیز یا تند و تیز، نامشخص و نامفهوم، در زمان نامناسب، متناقض و دوپهلو و همراه با خشونت شاید در لحظات اول برآورده شوند.

اما بتدریج موجب اضطراب، لجبازی، افسردگی و خشونت در او می شود. مطابق با اصلاح رفتار کودکان بهتر است که درخواست خود را به شکل مودبانه، واضح، با حوصله و توام با تشویق بیان کنید.

نداشتن خواب کافی

میزان خواب کودکان به طور طبیعی بیشتر از بزرگسالان است. به عنوان مثال،

نوزادان: 17 ساعت در شبانه روز

کودک شش ماهه: 15 ساعت در شبانه روز

کودک یک ساله: 14 ساعت در شبانه روز

کودک دو ساله: 11 الی 14 ساعت در شبانه روز

کودک سه ساله: 10 الی 13 ساعت در شبانه روز

کودک چهار پج ساله: 10 الی 13 ساعت در شبانه روز

کودک شش تا هشت ساله: 9 الی 12 ساعت در شبانه روز

اگر خواب کودکی متناسب با سن و سالش کافی نباشد، دچار کج خلقی، بی قراری، ناآرامی و … می شود. چه بسا یکی از دلایل لجبازی کودکان نیز کمبود خواب باشد. بنابراین، یکی از مهمترین نکات در اصلاح رفتار کودکان آن است که قبل از هر گونه واکنش منفی نسبت به رفتارهای بد آن ها، بررسی کنیم که آیا خواب کافی داشته است یا نه.

اصلاح رفتار کودکان با تقویت خصوصیات مثبت آنها

از نظر اسکینر، یکی از بهترین راه ها برای اصلاح رفتار کودکان تشویق و تقویت رفتارهای مثبت است. این روش، نیاز به تنبیه برای کارهای منفی را کاهش داده و رفتارهای مثبت را بتدریج به یک عادت برای فرزند تبدیل می کند. در ادامه با مفهوم اصلاح رفتار کودکان با تقویت خصوصیات مثبت آنها بیشتر آشنا خواهیم شد.

پاداش دادن

بهترین راه برای اصلاح رفتار کودکان تقویت خصوصیات مثبت آنها از طریق پاداش و تشویق است. شاید در نظر بسیاری از والدین، منظور از تشویق همان هدیه یا پاداش های مادی به فرزند باشد. گر چه این موارد نیز نتیجه بخش است، اما پاداش انواع مختلفی دیگری هم دارد.

پاداش کلامی: عبارت های همچون آفرین، احسنت، باریکلا پسرم و دخترم، تو بهترینی، دوستت دارم و این دست جملات بدون هیچ هزینه و زحمتی می توانند بیشترین تاثیر را در اصلاح رفتار کودکان داشته باشند. توصیه می کنیم که برای اثر بخشی بیشتر در هنگام تحسین، دلیل آن را نیز برایش توصیف و توضیح دهید.

پاداش عاطفی یا فیزیکی: در آغوش گرفتن، نوازش کردن، بوسیدن، گرفتن شانه ها با دست به نشانه حمایت، نگاه های محبت آمیز و چشم زدن انتقال کننده میزان محبت و عشق پدر و مادر و افزایش اعتماد بنفس در کودکان خواهد بود.

پاداش های عملی: همراه بودن با کودک در بازی، پارک، قصه خواندن، کمک کردن در درس ها، تهیه غذاها یا خوراکی های خوشمزه و تفریح رفتن برای او بسیار لذت بخش است.

پاداش مادی: تهیه کردن چیزهای که کودک به آنها علاقه دارد، اعم از خوراکی، اسباب بازی یا درسی و ورزشی می تواند گزینه ای اثر خوبی برای پاداشهای مادی به شمار آیند.

توصیف کردن رفتارهای مثبت کودک

اگر کودک کار مثبتی را انجام می دهد. به عنوان مثال، تکالیف ریاضی خود را به موقع و با دقت حل می کند، به جای آنکه تنها به او آفرین بگویید می توانید از این جمله ” آفرین پسر باهوش و زرنگ من که تکالیف ریاضی اش را با دقت و تلاش انجام میده” استفاده نمایید. این یکی از مهمترین نکات در اصلاح رفتار کودکان است، زیرا او به خوبی می فهمد که دلیل اصلی رضایت و حمایت شما چیست.

بگذارید بداند که چه احساس زیبایی به نسبت او دارید

اجازه دهید فرزندتان از احساس عشق و علاقه شما نسبت به خودشان آگاه شود. کودکان می توانند محبت های عملی را به خوبی درک کند اما به ابراز کلامی آن نیز نیازمندند.

عشق یعنی ندارد اگر گاهی به او بگویید که به تو افتخار می کنم و وقتی تورا می بینم تمام خستگی ام از تن به در می رود. اما مراقب باشید که کلام به تنهایی و یا به صورت افراطی تاثیر خود را از دست داده و حتی برای اصلاح رفتار کودکان موثر نخواهد بود.

اصلاح رفتار کودکان با کاهش خصوصیات منفی آنها

یک راه میانبر دیگر برای اصلاح رفتار کودکان، کاهش خصوصیات منفی آن هاست. گاهی رفتارهای نامطلوب چندان جدی نیست و می توان از آن چشم پوشی کرد، اما مواقعی که می دانیم در آینده می تواند ادامه دار یا مشکل ساز باشد، می بایست از روش های مناسب جهت کاهش آن ها استفاده نمود. از جمله این روش ها عبارتند از:

تنبیه

ممکن است شما نیز با شنیدن یا خواندن کلمه تنبیه سریعا به شکل یا مفهوم منفی آن فکر کنید. مسلماً تنبیه اگر به صورت جسمی، هیجانی یا در حالت عصبانیت باشد، نه تنها مفید نبوده، بلکه اثرات مخربی را به همراه خواهد داشت. اما در از نظر روانشناسی همانطور که پاداش دادن باعث تقویت رفتار می شود، اصلاح رفتار کودکان با کاهش خصوصیات منفی آنها نیز احتمال رخداد رفتار را را تمرین کند.

بنابراین هرگز از تنبیه بدنی یا توهین به شخصیت و محدودیت های افراطی استفاده نکنید. بهترین نوع تنبیه محروم کردن فرزند از چیزی است که آن را دوست دارد. مثلاً عدم اجازه برای بازی کردن با اسباب بازی ها، رفتن به مکان های مورد علاقه، فیلم دیدن و غیره جزء تنبیه های مثبت هستند.

گزینه دیگر می‌تواند در نظر گرفتن یک جریمه باشد. به عنوان نمونه اگر خوراکی های مضر خرید، پول تو جیبی برای مدتی حذف خواهد شد. به یاد داشته باشید که تنبیه مناسب، با شدت و نوع رفتار تناسب دارد، بلافاصله اعمال می شود، عادلانه و قاطع است، عملی و قابل اجرا می باشد و بایستی آن را پیگیری نمود.

نادیده گرفتن رفتارهای نامناسب

گاهی بهترین واکنش و اصلاح رفتار بد کودکان، نادیده گرفتن و بی توجهی به آن هاست. همانطور که در بالا اشاره شد ممکن است کودک برای رسیدن به خواسته خود جیغ و داد کرده و با گریه به طور غیرمستقیم شما را وادار به اطاعت کند. در چنین مواردی که هرگز نباید تقاضای او برآورده شود. بلکه باید که توجهی صورت نگیرد. گویی که اصلا صدای او را نمی شنوید. یعنی:

• اصلا نگاه ش نکنید
• از ارتباط کلامی خودداری کنید (نیاز به نصیحت، دعوا یا متقاعد کردن نیست)
• تماس جسمی نداشته باشیم ( بغل کردن، نوازش و یا تنبیه ممنوع)

محروم سازی

اگر نکات ذکر شده در اصلاح رفتار کودکان شما کارساز نبود، می توانید از شیوه محروم سازی موقت استفاده کنید. زمانی که فرزند یک رفتار نامطلوب مثل، پرت کردن وسایل، کتک زدن خواهر یا برادر، سرپیچی از قوانین تذکر داده شده، بی احترامی را از خود نشان می‌دهد، جریمه به صورت قرار گرفتن در یک مکان خسته‌کننده برای یک مدت مشخص تاثیرگذار است.

البته یادتان باشد که این مکان بایستی عاری از هر گونه شی یا وسایل خطر آفرین و ترسناک بوده و بهتر است وسایل سرگرم کننده نیز در آن مهیا نباشد.

رفتارهای نرمال کودکان کدامند؟

گرچه برخی از رفتارهای کودک برای خانواده یا والدین ناخوشایند باشد، اما باید دانست که بعضی از رفتارهای او جزئی روند رشد طبیعی اش باشد و ما به دلیل ناآگاهی آن ها بد قلمداد می کنیم.

تشخیص طبیعی یا غیر طبیعی بودن رفتار کودکان برای والدین گاهی دشوار می شود و آن ها انتظار دارند که فرزندشان بهترین و بدون ایراد باشد. به همین دلیل هم همواره در جستجوی اصلاح رفتار کودکان خود دچار سردرگمی می شوند. در صورتی که هر سنی اقتضاعات خاص خود را داشته و هر چند که در نظر ما بد جلوه کند، بخشی از روند تکامل محسوب می شوند.

اما منظور از رفتارهای نرمال و طبیعی چیست؟ باید بگوییم که نمی توان یک معیار مشخص و ثابت را برای نرمال و غیر نرمال بودن رفتار کودک تعیین کرد. البته که از نظر عموم، رفتاری استاندارد است که از نظر اجتماعی، فرهنگی و رشدی پسندیده باشد. اما گاهی ممکن است با وجود آنکه رفتار کودک این انتظارات را برآورده نمی کند، باز هم بر حسب ضرورت سن او یک رفتار طبیعی به شمار آید.

از سوی دیگر، رفتارها و واکنش های والدین، نرمال یا غیر نرمال بودن بودن رفتار کودک را تعیین می کند. زیرا پدر و مادران در مقابل برخی رفتارها حساسیت های بالایی نشان می دهند و بعضی دیگر را بی اهمیت شمرده و همین امر باعث تقویت آن می شود. بعلاوه، اگر عملکردی در خانه رایج باشد، کودک نیز آن را تقلید خواهد کرد. بنابراین، شاید لازم باشد که برای اصلاح رفتار کودکان ابتدا الگوهای رفتاری خود را بررسی کنیم.

سخن پایانی

امیدواریم با مطالعه مهمترین نکات در اصلاح رفتار کودکان به اطلاعات سودمندی در حیطه تربیت فرزند خود کسب نموده و پاسخ بسیاری از سوالاتتان را دریافت کرده باشید.

البته مسلما در قالب چنین مقاله محدودی نمی توانید تمامی نکات را ذکر کرد. به همین دلیل اگر همچنان می خواهید متناسب با فرزند خود از شیوه های روانشناسی برخورد با کودک یا نوجوان را فراگیرید، می توانید در تمامی روزهای هفته از ساعت 8 صبح الی 12 با همکاران ما به شکل آنلاین یا تلفنی تماس بگیرید.