پروتکل درمان اختلال سلوک + علائم آن

اختلال سلوک به عنوان یکی از اختلالات روانی شامل رفتارهای آسیب زا و ضد اجتماعی می باشد که معمولا در کودکی و نوجوانی بروز می کنند. اگر والدین ندانند علائم اختلال سلوک در نوجوان و کودکان چیست و برای درمان آن بموقع اقدام نکنند، فرزندان آن ها در آینده نه تنها به رفتارهای مخرب دست می زنند، بلکه برای جامعه و اطرافیان نیز  پر خطر خواهند بود.

به دلیل اهمیتی که این موضوع دارد و عدم آگاهی بسیاری از والدین، تصمیم گرفتیم تا مقاله حاضر را به علائم و پروتکل درمان اختلال سلوک اختصاص داده و بررسی کنیم که تفاوت اختلال سلوک با بیش فعالی چیست. همچنین اگر با توجه به مطالب ذکر شده فرزند یا فرزندان شما با چنین اختلالی دچار هستند، می توانید برای دریافت مشاور و طرح تمامی سوالات خود با مشاورین و روانشناسان دکتر فکر در ارتباط باشید.

اختلال سلوک چیست؟

اختلال سلوک را اگر بخواهیم در یک عبارت معنا کنیم، یعنی رفتارهای ضد اجتماعی زود رس که در کودکان و نوجوانان بروز می کند. این اختلال یک اختلال رفتاری و عاطفی است که در آن کودک اعمال خشونت آمیز و مخربی را از خود نشان می دهد.

البته  پرخاشگری کودکان و نوجوانان امری طبیعی است. اما این مسئله زمانی غیرنرمال و نگران کننده خواهد بود که شدت و مدت آن زیاد شده و به رفتارهایی همچون خشونت های فیزیکی، دزدی، آسیب و نقض حقوق دیگران، دروغگویی در نوجوانان و کودکان، و … منجر گردد.

اختلال سلوک در واقع زیر مجموعه اختلالات تکانه بوده و موجب مشکل و دعوای والدین با فرزندان می گردد. زیرا کودکانی که دچار این نوع اختلال هستند، دائما از والدین سرپیچی کرده و بسیار استقلال طلب می باشند. به همین دلیل تربیت آن ها دشوار است. چنین کودکانی نه تنها سرکش هستند، بلکه سعی در به کنترل درآوردن دیگران دارند.

علائم اختلال سلوک

تا اینجا به احتمال زیاد با مفهوم و ماهیت اختلال سلوک آشنا شده باشید. اما برای آنکه تشخیص دهیم که آیا کودک و نوجوان ما واقعا دارای چنین است یا خیر نیازمند اطلاعات بیشتری هستیم. البته تشخیص دقیق این امر گاهی نیازمند بررسی های یک مشاور یا متخصص است.

با این حال، از نظر روانشناسی چهار علامت کلی را می توان از نشانه های مهم اختلال سلوک دانست که البته هر کدام خود را به شکل های مختلفی نمود پیدا می کنند. در زیر به این موارد اشاره می کنیم.

• بروز رفتارهای پرخاشگرانه:  همانند ظلم به حیوانات، تهدید دیگران،  استفاده از  سلاح هایی  همچون آجر،  بطری شکسته، چاقو و اسلحه برای آسیب‌ فیزیکی به دیگران، دزدی، کیف قابی، آزار و اذیت، نداشتن احساس ترس و پشیمانی از کار نابهنجار،  عدم همدلی
• رفتارهای مخرب:  اموال همچون تخریب اموال، آتش سوزی،  شکستن و از بین بردن دارایی های دیگران
• فریبکاری و دزدی: دست برد بی اجازه به ساختمان، مغازه یا ماشین دیگران، تعهدات دروغین برای به کسب منفعت
• نقض قوانین: عدم پایبندی با قوانین پذیرفته شده ازسویی جامعه، بی توجهی به ممنوعیت هایی که پدر و مادر تعیین کرده اند. همچون بیرون رفتن تو دیر هنگام از خانه یا شب بیرون ماندن در سنین پایین، فرار کردن از خانه یا مدرسه در سنین قبل از ۱۳ سالگی، انجام دادن کارهای نابهنجاری که با سن آنها همخوانی ندارد

تفاوت اختلال سلوک با بیش فعالی

به دلیل شباهت تقریبی علائم اختلال سلوک با بیش فعالی، گاهی والدین این دو را به اشتباه تشخیص می دهند و تصور می کنند که فرزند آن ها دچار بیش فعالی شده است نه اختلال سلوک.

برای درک تفاوت بین این دو، خوب است که ابتدا تعریف اختلال بیش فعالی آشنا شویم. بیش فعالی که در روانشناسی تحت عنوان ADHD شناخته می شود بر فعالیت مغز تاثیر می گذارد، و در سنین کودکی آغاز می شود. این اختلال به اختلال کمبود توجه نیز نامیده می شود و برخی از علائم آن با اختلال سلوک متفاوت است.

کودک بیش فعال علائمی به صورت زیر دارد:

• فعالیت و تحرک بیش از حد
• حواس پرتی و عدم تمرکز بر روی یک کار
• مشغول شدن به یک کار به طور ناگهانی و بدون فکر قبلی
• قطع مکرر گفت و گوها و مکالمه با بزرگ ترها
• نداشتن صبر و تحمل کافی برای برآورده شدن درخواست ها و خواسته هایش
• پر حرفی
• عدم تحمل برای رعایت نوبت
• حساسیت زیاد و عصبی شدن به صورت بالا و پایین پریدن
• عدم رعایت قوانین بازی
• داشتن اختلال یادگیری و انجام نداشتن خوب تکالیف
• از این شاخه به آن شاخه پریدن

این اختلال باعث مشکلاتی مانند ضعف تحصیلی، تکرار پایه، ترک تحصیل، اضطراب، پرخاشگری، مصرف مواد در نوجوانان، قانون شکنی، افسردگی و روابط ضعیف با خانواده و دوستان می شود. اختلال توجه یا همان بیش فعالی معمولا در پسران بیشتر از دختران دیده می شود.

در عین حال، اختلال سلوک یک نوع اختلال بالینی است که بر اساس آمار حدود ۲ تا ۱۶ درصد در سنین پیش دبستانی و اوایل مدرسه بروز می کند. اگر علائم اختلال سلوک که در بالا به آن ها اشاره شد بیشتر از شش ماه ادامه داشته باشند، بایستی حتما برای درمان به مشاوره ها و درمانگران مراجعه شود.

علت بوجود آمدن اختلال سلوک چیست؟

با آنکه تا بحال تحقیقات بسیاری در مورد دلایل پیدایش اختلال سلوک صورت گرفته است، اما هنوز در مورد چرایی آن مطمئن نیستند و بررسی ها همچنان ادامه دارد. با این حال به نظر می رسد که چند مورد زیر می توانند بیشترین نقش را در پیدایش این اختلال داشته باشند. البته برخی از  این موارد امکان دارد که با یکدیگر همپوشانی داشته باشند.

• ناهنجاری های ذهنی: پژوهش ها نشان می دهد که احتمالا بخش های پیش فرونتال مغز که بر قضاوت تاثیر می گذارند، در مغز کودکان دارای اختلال سلوک دچار مشکل می شود. همچنین، قسمت لیمبیک که مسئول پاسخ های عاطفی می باشند نیز ممکن است مختل گردند.
• نقص های شناختی: اگر مهارت های کلامی، ضریب هوشی و عملکرد اجرایی کودکی ضعیف باشد، احتمال اینکه به اختلال سلوک مبتلا شود زیاد است.
• ژنتیک: اگر یکی از اعضای خانواده به یکی از بیماری ها یا اختلالات روانی همچون اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی، اختلالا مصرف مواد مخدر و اختلال شخیصت دچار باشند، کودک نیز در برابر اختلال سلوک آسیب پذیر خواهد بود. همچنین، تحقیقات اثبات رده اند که ژن های ارثی علت بوجود آمدن نیمی از اختلالات و رفتارهای ضد اجتماعی می باشند.
• مسائل اجتماعی: محیط های ناسالم و نامناسبی که کودک در آن ها رشد کرده، مانند محله هایی با افراد بزهکار، فقر، مدارس نامناسب، طلاق عاطفی یا طلاق رسمی والدین، بیماری های روانی آن ها، خشونت علیه کودکان، عدم نظارت کافی، مشکلات اخلاقی، اعتیاد در خانواده، و … از تاثیرات اجتماعی بر اختلال سلوک هستند.

پروتکل درمان اختلال سلوک

بر اساس آمار، حدود ۵ درصد ازجمعیت کودکان و نوجوانان جهان دچار اختلالات رفتاری و رفتار غیر اجتماعی هستند. حال اگر این اختلالات بموقع رسیدگی نشوند، در آینده و بزرگسالی تبدیل به شخصیت های ضد اجتماعی می شوند که هم به خود و هم به دیگران آسیب می رسانند.

گزینه های درمان اختلال سلوک بسته به سن، شدت علائم و ویژگی های شخصیتی و جسمی کودک متفاوت است. اما به طور کلی پروتکل درمان اختلال سلوک می تواند ترکیبی از روان درمانی و دارو درمانی باشد.

در مداخلات روانی که بیشترین و بهترین گزینه درمانی به شمار می روند، برای کودکان ۳ تا ۱۱ سال از یک سری برنامه های آموزشی برای والدین و کودک استفاده می شود که شامل برنامه های گروهی و فردی می شوند. اما درمان های ۹ تا ۱۴ سال بیشتر به حل مسئله اجتماعی و شناختی کودک محور اختصاص می یابد. در مورد جوانان دارای اختلال سلوک ۱۱ تا ۱۷ ساله عمدتا از مداخلات چند وجهی بیشتر استفاده می شود.

مداخلات دارویی نیز تنها در شرایط حاد که شدت رفتارهای مخرب و ضد اجتماعی زیاد است توصیه می گردد. در ادامه به مراحل پروتکل درمان اختلال سلوک بر پایه روان درمانی خواهیم پرداخت.

درمان شناختی رفتاری پروتکل درمان اختلال سلوک چه مراحلی دارد؟

1. تشخیص و انتخاب بیمار

درمانگران از طریق مصاحبه ها و تست های خاصی وجود یا عدم وجود اختلال سلوک را در مراجعه کننده تشخیص می دهند. سپس بهترین نوع درمان متناسب با علائم انتخاب می شود. در پاراگراف های بالا توضیحات مختصری در مورد دستورالعمل های متناسب با سن مراجع در این نوع اختلال بیان شد.

2. شناسایی و ارزیابی

متخصص یا درمانگر به پردازش رفتارهای ضد اجتماعی مراجع می پردازد و اختلالات رفتاری مشکوک یا ثبت شده را شناسایی می کند. در این مرحله غالبا از والدین یا معلم نیز برای کودکان مدرسه ایی کمک گرفته می شود تا شواهد همگی جمع اوری شوند. این گام شاید مهم ترین مرحله از پروتکل درمان اختلال سلوک به شمار آید و تمامی جوانب زیستی، جسمی و رفتاری کودک یا نوجوان ارزیابی می شود.

3. مرحله اجرا

در این مرحله درمانگر تصمیم می گیرد که چه شیوه درمانی را انتخاب کند و از تکنیک های مختلفی در این زمینه استفاده می کند. به عنوان مثال، تکنیک مدیریت مشروط، تکنیک خود کنترلی، تکنیک انزجاری و تکنیک بازسازی شناختی از مهم ترین این تکنیک ها می باشند.

بسته به نظر و تشخیص پزشک و متخصص امکان دارد که یکی یا ترکیبی از درمان های ذکر شده پیاده سازی و اجرا شود. در زیر هر کدام از تکنیک ها را به طور مختصر توضیح می دهیم.

تکنیک مدیریت مشروط

همانطور که از نام آن بر می آید، ذهن مراجع باید به یک محرک شرطی سازی شود. یعنی کودک دارای اختلال سلوک می آموزد که پس از انجام هر گونه اقدام مثبت یا انجام ندادن کار منفی به خود پاداش دهد.

با انجام این کار پس از مدتی فرد یاد می گیرد که تنها در ازای گام مثبت می تواند پاداش دریافت کند. البته جریمه کردن خود نیز بخش دیگر درمان است. یعنی اگر شخص رفتار ضد هنجاری انجام داد بایستی خود را جریمه نماید. در نتیجه به مرور زمان کنترل بیشتری بر روی رفتار و عملکرد خود خواهد داشت.

تکنیک انزجاری

اگر علائم اختلال سلوک شدید باشد، تکنیک انزجار به کار برده می شود. این تکنیک می خواهد تا رفتارهای نابهنجار و مخرب به حداقل برسد. شیوه اجرا نیز به دو صورت واقعی یا تصوری انجام می شود. زمانی که نوع واقعی به کار می رود، با انجام هر گونه رفتار مخرب یک محرک آزاردهنده بر فرد اعمال می کند. این محرک می تواند یک شوک الکتریکی ضعیف باشد که با نشاندن مراجع بر روی صندلی و با چمانی بسته به او وارد می شود.

تکنیک بازسازی شخصیت

تکنیک بازسازی برای کودکان کاربرد ندارد و بیشتر مناسب سنین نوجوانی و بزرگسالی است. تمرکز اصلی این تکنیک بر روی کاهش تفکرات و رفتارهای منفی است تا بتدریج به سمت رفتارهای مثبت سوق داده شود. نکته مهم این تکنیک نحوه شناسنایی افکار منفی و بازسازی آن هاست.

مفاد جلسات پروتکل درمان اختلال سلوک چیست؟

پروتکل درمان اختلال سلوک در مجموع حدود ۸ جلسه را شامل می شود که به طور مختصر به ترتیب زیر می باشند.

جلسه اول: به بررسی دلایل بدرفتاری کودک و خصوصیات والدین به همراه علت های دیگر اختصاص دارد و یک سری تکالیف ارائه می شود. همچنین با ارائه تکالیف و توصیه های ویژه، والدین با نحوه برخورد با کودک دارای اختلال سلوک آشنا می شوند.

جلسه دوم: والدین یاد می‌گیرند تا چگونه در مقابل رفتارهای خشونت آمیز و سرپیچی های کودک با  محبت رفتار کنند تا  از میزان لجبازی کودکان و نوجوانان کاسته شود.

جلسه سوم:  والدین آموخته می شود که چگونه  در عین اشتغال و انجام کار از توجه به کودک غافل نشده و با نحوه فرمان دادن موثر آشنا می شوند.

جلسه چهارم: در این جلسه به والدین یاد داده می‌شود که تنها نمی توان از طریق تقویت و واکنش‌های مثبت برای رفع یا کاهش رفتارهای منفی اقدام نمود. گاهی اوقات لازم است که از تقویت منفی و تنبیه کودک استفاده شود.  نوع و نحوه تنبیه نیز در این جلسات ارائه می شود.

جلسه پنجم: والدین علاوه بر آموزش تقویت منفی می آموزند که بهترین روش جریمه کردن و محروم کردن از فعالیتهای چیزهای مورد علاقه اش برای اصلاح رفتار کودکان مبتلا به اختلال سلوک به چه نحوی است.

جلسه ششم:  این جلسه به  ارزیابی مشکلات برقراری ارتباط با فرزندان دچار اختلال سلوک و چگونگی پیاده سازی پاداش دهی و محروم سازی اختصاص دارد.

جلسه هفتم:  والدین نیاز می گیرند تا چگونه در مکان های عمومی با نافرمانی کودک و  او سرپیچی های او  مقابله نمایند.

جلسه هشتم:  زمانی که آموزش‌های لازم به ذکر شده در در جلسات قبل داده شد از والدین خواسته می شود تا مجدداً در زمان های مشخصی برای ارزیابی میزان پیشرفت خط و بهبود اختلال سلوک کودک مراجعه کنند.  این مدت زمان معمولاً یک ماه است است و در آن مهارت های تربیتی و پرورشی والدین افزایش می یابد.

سخن پایانی

در این مقاله دریافتیم که  اختلال سلوک چیست؟ و با جوانب مختلف آن اعم از علائم، پروتکل درمانی و همچنین تفاوت این اختلال با اختلال بیش فعالی آشنا شدیم.

با توجه به آنکه والدین معمولا در برخورد و نحوه ترتبیت کودکان دارای اختلال سلوک گاها احساس درماندگی و ناراحتی می کنند، صحبت با مشاور و درمانگر ضروری به نظر می رسد. مشاورین ما در تمامی روزهای هفته از ساعت ۸ صبح الی ۱۲ آماده پاسخگویی با سوالات شما دوستان گرامی می باشند.